EYLEMSİLER (FİİLİMSİLER)

Fiil kökenli olduğu hâlde isim, sıfat ve zarf görevinde kullanılan kelimelerdir.

*Fiilden türeyen her isim, sıfat ve zarf eylemsi değildir.

*Eylemsiler eylem özelliğini tam yitirmemiş sözcüklerdir.

*Eylemsilerin özel ekleri vardır. Bu ekleri alan eylemler eylemlikten çıkar, eylemsi; yani ad soylu sözcük olur.

*Eylemsiler birleşik cümleler oluşturur, eylemsi yan cümleciğin yüklemi olur.

*Eylemsinin içinde bulunduğu öge yan cümleciktir.

*Eylemsiler olumsuzluk eki olarak “-me/-ma” alabilir.

*Eylemsiler isimler gibi ek eylemle yüklemleştirilir.

*Eylemsiler üç grupta incelenir: 

1.İSİM-FİİLLER (AD-EYLEMLER/ MASTARLAR):

Fiil kök ya da gövdelerine eklenen “-ma, -ış, -mak” ekleriyle elde edilir.

*Bunlar yarı isim, yarı fiildir.

*İsim-fiiller yapılan işin yani eylemin adıdır.

*Ad-eylemler hâl, iyelik, çoğul ve ilgi eklerini alabilir.

Sabahları sahilde bir başına yürümek onu rahatlatıyormuş.

Bunları düşünmeye vaktim yok.                                          

Seninle uğraşmaktan bıktım.

Bugün bizi aramasını beklemiyorduk zaten.                        

Nehrin akışını izliyorum.

Düğününe bizi çağırmayışının nedenini biliyorum.             

Buradan uzaklaşmanızı istiyor.

Olayları çarpıtarak anlatışı hepimizi çileden çıkardı.         

Arkadaşım sebepleri sıralayışınıza çok kızdı.

Sizi daha sabırlı olmaya davet ediyorum.

Konuşmak istemiyorum.

Bugün bu konuyu burada seninle konuşmak istemiyorum.

NOT: İsim-fiil ekleri kalıcı isim yapmışsa bunlar eylemsi sayılmaz.

Broşürleri danışmaya bıraktım. (kalıcı isim)   

Sana bir şeyler danışmaya geldim. (isim-fiil)

Karın yağışı hızlanıyor. (isim-fiil)      

Metrekareye düşen yağışı hesapladık. (kalıcı isim/ kar, yağmur)vb.

Yaşasın yemek yemek.      “Yaşasın yemek (kalıcı isim) yemek(isim-fiil).”

Kazmayla şurayı kazmaya başla.  

“Kazmayla(kalıcı isim) şurayı kazmaya(isim-fiil) başla.”

KALICILIĞA UYGUN KELİMELER:  haşlama, kızartma, kavurma, kıyma, sarma, dolma, dondurma, gözleme, yuvarlama, dövme, asma, basma, yazma, doğrama, pastırma(bastırma), çakmak, görüş(fikir), anlayış (zihniyet)

NOT: İsim-fiil eklerinden -me/-ma sıfat yapmışsa bunlar da eylemsi sayılmaz.

burma kadayıf, süzme yoğurt, asma tavan

2.SIFAT-FİİLLER (ORTAÇLAR): Fiil kök ya da gövdelerine eklenen

“-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” ekleriyle elde edilir.

*Bunlar yarı sıfat, yarı fiildir.

*Cümlede çoğunlukla sıfat görevinde kullanılır.

Yaşlı adam titreyen elini masaya uzattı.      

Sana benim gözümle bakan gözler kör olsun.

Bu habere sevinen köylüleri görmeliydiniz.         

Boyu devrilesi adam bizi kandırmış.

“Bir kaza kurşunu her yerde bulur

  Süvarisiz şaha kalkan atları.”                                                                    

“Bakarım bakarım sılam görünmez,            

Yıkılası dağlar var aramızda.”

Kör olası gurbet derde düşürdü bizi.                                    

Öpülesi elleri var.

Ürünleri kırılmaz plastikten yapmışlar.                               

Bugün aşılmaz dağları aşacağız.

Kâğıtlara anlaşılmaz cümleler yazmıştı.                             

Görünmez bir kazaydı bu.

Yenir yutulur sözler söylemedi ki.                                       

Anlaşılır şey değil.

Beklenmedik durumlarla karşılaşabilirsiniz.                                   

Bir çıkar yol bulmalıyız.

Çalıştığınız ortamda takdir edilmelisiniz.                            

Üzülecek bir durum yok.

Size çalışacağınız konuları söyleyeyim.                                                                              

Benim de unuttuğum şeyler var.      

Panoya asılacak kâğıtları getir bana.                      

Hurdaya çıkmış gemiler vardı burada.        

“Çocuklara açar mağaraları

  Gün görmemiş kuşlar ve örümcekler.”

NOT: Sıfat-fiiller adlaşmış sıfat olarak kullanılabilir.

Alışılmışın ötesinde bir durumdu bu. (alışılmış durumların)

Umarım korktuğunuz başınıza gelmez. (korktuğunuz olay)

Bu adamı tanıyan var mı?(tanıyan kişi)

Misafir umduğunu değil, bulduğunu yer. (umduğu yiyeceği, bulduğu yiyeceği)

3.ZARF-FİİLLER (BAĞ-FİİLLER/ULAÇLAR): Fiil kök ya da gövdelerine eklenen “-e/-a, -ıp, -ınca, -arak, -dıkça, -madan, -maksızın,-alı, -ken,

-dığında, -casına, -r…-mez, -dı mı” ekleriyle elde edilir. Bunlar yarı zarf, yarı fiildir.

*Cümlede sadece zarf görevinde kullanılır.

Okula saat sekize on kala geldim.                           

Bir yolunu bulup anlatmalısın her şeyi.

Okula saat sekizi çeyrek geçe geldim.                     

Bilgileri özümseyip kullanırız.

Niye ders çalışmıyorsun diye bana bağırdı.             

Gördükçe seni tazelenir sanki hayatım.

Adam gözümün içine baka baka yalan söylüyor.     

Cevabı bulunca sevindim.

Güle oynaya kabul eder bu işi.                                 

Sınıftan pencereleri kapatıp çıkın.

Merdivenlerden yuvarlanınca kolunu kırmış.          

Deli deliyi görünce değneğini saklar.

Bir ağaca yaslanarak uyudum.                                

Kahve içerek uykumu dağıtıyorum.

Tepeden göle doğru daralarak inen bir yol vardı.   

Bu semte taşınalı işleri iyiymiş.

Arkadaşlarımla konuştukça açılıyordum.                 

Görüşmeyeli üç yıl olmuş.                

Ödevini bitirmeden çıkamazsın dışarı.                                

7 saatlik yolu mola vermeksizin aşmışlar.               

Hiçbir cümleyi yorumlamaksızın geçmezdi.            

Uçak bileti bulamadığından İstanbul’a gidememiş.  

Hırsızı öldürürcesine dövmüşler.

Babam geldiğinde uyumak üzereydim.

Birbirleriyle konuştuklarında iyice saçmalıyorlar.  

Yayladan inerken bir güzel gördüm.

İnsanları aşağılarcasına konuşmayın.                                                         

Haber alır almaz yola çıktık.

Sıcaklar başladı mı tadı tuzu kalmaz buraların.      

“Kimi yerden kimi gökten üşüşüp her kapıya

  Giriyor birbiri ardınca ilahi yapıya.” (ardınca zarftır ama zarf-fiil değildir)

  Ona bütün ömrünce destek olduk(ömrünce zarftır ama zarf-fiil değildir)

NOT: İsim-fiiller olumsuz fiil ve işteş fiille karıştırılmamalıdır.

Kimseye açıklama olayın nedenini. (olumsuz fiil)               

Bize bir açıklama yapın. (isim-fiil)

İki lider dün yine atıştı. (işteş fiil)                                        

Bu, başarısız bir atıştı.  (isim-fiil)

*Sıfat-fiil ekleri kip ekleriyle karıştırılmamalıdır.

Sonunda kabul edilir bu tasarı. (geniş zaman kipi)  

Kabul edilir bir durum değil bu. (sıfat-fiil)

İyi pişirilmemiş bu yemek.(öğr. geç. zaman kipi)    

İyi pişirilmemiş bir yemekti. (sıfat-fiil)

Atılacak buradaki eşyalar. (gelecek zaman kipi)

Atılacak eşya mı bunlar? (sıfat-fiil)  

Çalmadık kimsenin kapısını. (gör. geç. zaman kipi)  

Çalmadık kapı bırakmadık. (sıfat-fiil)

Çıkmaz bu sokak hiçbir yere. (geniş zaman kipi)

Çıkmaz bir sokağa girmişiz. (sıfat-fiil)